نکاهی به رمان شوهر آهو خانم

نگاهی به رمان

نام کتاب : شوهر آهو خانم ( رمان اجتماعی )

نویسنده : علی محمد افغانی

سال نشر : 1340

863 صفحه

انتشارات امیر کبیر و نگاه

نخست

محمد علی سپانلو در کتاب " نویسندگان پیشرو ایران " می نویسد : « سالهای 1350-1340 از نظر کمیت ، تعدد و تنوع یکی از درخشان ترین ادوار نثر نویسی و( بطور کلی) ادبی و هنری ایران است. »

بسیاری از نویسندگانی نظیر بزرگ علوی ، صادق چوبک و صادق هدایت حاصل دورانی هستند که شروع آن سالها قبل و از انقلاب مشروطیت است . جنبشی که سعی داشت حکومت مستبد را به حکومت مشروطه تعییر بدهد و دراین مسیر باعث شد،جامعه به لحاظ ادبی و فرهنگی به خود شناسی و تحول فکری برسد .هر چند بین سالهای 1300 تا 1315 یک دوره رکود و سستی در ادبیات رخ می دهد ، اما در این راه پرفراز و نشیب از پا نمی نشیند . تشکیل احزاب سیاسی چپ که یکی از پیامدهای جنبش است، باعث پیدایش نگاهی حساس و انتقادی به جامعه می شود. 

 محمد علی افغانی، زاده کرمانشاه است. وی عضو  شاخه نظامی حزب توده ایران بود. درسال 1333  به دلیل فعالیتهای حزبی به زندان افتاد. پس از آن به اعدام محکوم و در نهایت تبرئه شد .  او در برهه ای از زمان پا به عرصه ادبیات می گذارد که جامعه ادبی نودر یک فرایند بیست پنج ساله( قبل از سال 1340)، مراحل تولد و رشد را پشت سر گذاشته است. در چنین شرایطی  رمان " شوهر آهو خانم " را در زندان می نویسد. پس از نگارش آن، انتشاراتی ها زیر بار سرمایه گذاری برای چاپ این رمان حجیم نرفتند . در نهایت افغانی مجبور شد  نوشته اش را با سرمایه شخصی و با تیراژ دوهزار جلد به چاپ رساند .

دوم

شوهر آهو خانم رمان پر شوری است که به لحاظ درون مایه ، نگاهی گزنده و انتقادی به پدیده چند همسری دارد . افغانی این رمان را با استفاده از سبک واقع گرای اجتماعی در بستری از جامعه مذهبی – سنتی روایت می کند. ماجرا در شهر کرمانشاه رخ می دهد . داستان، ماجرای مردی ( نانوا ) پا به سن گذاشته ای به نام سید میران است که از نظر شخصیتی اعتقادات مذهبی قوی دارد .  او که صاحب همسر و چهار فرزند است دل در گرو زنی بسیار جوان می سپارد .

آن چه در نگاه اول به « نام و عنوان»رمان به ذهن متبادر می شود، این است که نویسنده ، کنجکاوی مخاطب را با استفاده از کلماتِ شوهر – و آهو  به عنوان دو شخصیت اصلی بر می انگیزد . هر چند کلمه شوهر به خودی خود بار معنایی ادبی ندارد ، اما « آهو » به مجاز می تواند نشانه معشوقِ زیبا و تلویحا به نماد بی گناهی اشاره کند. در نتیجه «شوهر آهو خانم» می تواند کنایه ای از روابط پر تنش بین این دو باشد. افغانی با علم به این موضوع و با شناخت مقام پایین زن در جامعه مرد سالار، داستانش را روایت می کند. باید به این نکته اشاره کرد که از دهه سی، به تدریج تحولات زندگی شهری و اقتصادی اتفاق می افتد. طبقه متوسط شکل می گیرد . طبیعی است که به موازات این تغییرات ، وضعیت زندگی مردم نیز دگرگون ، و تغییراتی در طبقات اجتماعی آنها صورت بگیرد . در چنین بستری شخصیت « هما » شکل می گیرد تا اضلاعِ مثلث درام ، سید میران- آهو -  و هما  تکمیل بشود . گذشته از اینکه نام هما در کنار نماد بی گناهی آهو می تواند ، تلقی سید میران از شکوه و زیبایی جنسی باشد، به نوعی ویژگی دورانِ گذار از جامعه سنتی به مدرن را نیزدارد. هر چند در نگاهی دقیقتر ، نگاه حریصانه سید میران به زیبایی هما ، می تواند نشانه های دیگری مثل سست عنصری مردی مذهبی هم باشد ، اما مخاطب به دلیل ساختار ساده متن ، به راحتی می تواند با زیر متنهای آن کنار بیاید. انتخاب ماه رمضان در زمان شروع داستان و در نتیجه سستی اعتقاد سید میران ، پدیده قدیمی تعدد زوجین ، و حتی مسئله  زنی لکاته در مقابل زنی پاک ، از جمله دریافت هایی است که قبلا از سوی مخاطبین و منتقدان در باره این رمان نوشته شده است .

ویژگی مهم این کار ، نگاهی دقیق و موشکانه ( که البته خالی از اطناب نیست ) به شخصیتها – مکان – زمان و رویداد های تاریخی مثل کشف حجاب است. داستان با پرداختی مناسب شخصیتهایش را  باور پذیر می کند .  سید میران ، انسانیست خیر ، مردم دوست ، اهل معاشرت و دست دل باز . آهو هم زنی است مهربان و نجیب که خصوصیت زنهای نسل خود را دارد . او در پناه شوهرش و در چهار دیواری خانه و در کنار چهار فرزندش احساس امنیت می کند . بنابر این تغییر کمالِ شخصیت به  قهقرا  از جمله خصوصیتی است که داستان را باورپذیر می کند . افغانی آرام آرام و  هوشمندانه، تعادل زندگی شخصیتهایش را با ورود هما به هم می زند .

رابرت مک‌کی در کتاب «داستان،ساختار، سبک و اصول فیلم‌نامه نویسی» ساختار را همان شخصیت و شخصیت را همان ساختار معرفی می‌کند.از نظر او شخصیت در تصمیماتی که در شرایط بحرانی می‌گیرد آشکار می‌شود و این از الزامات درام در رابطه با کنشهای شخصیت است . نکته دیگر اینکه اگر با نگاه امروزی به اثر توجه شود، تمرکز وسواسی افغانی به شخصیتها و فضا ، به مداخله گری و قضاوت منتهی شده است . اگر چه این نوع سبک با توجه به ویژگی نثرِ آن سالها عادی به نظر می رسد، اما به لحاظ ساختاری، اطنابِ در نثر، داستان را از نفس می اندازد. این ویژگی  به حدیست که محمدعلی سپانلو می نویسد :

« گرچه این رمان گهگاه دستخوش اطناب ملال آوری است و به خصوص گفتگوها تحت تاثیر رمان نویسان اروپایی قرن 19 آمیخته با اساطیر و احادیث قرن و شرق است و اغلب در حد معلومات گویندگان نیست ... »

صرف نظر از حجم نگارش ، باید به اقتباسهای ادبی در سینما نیز اشاره کرد . هر چند سابقه اقتباس سالها قبل توسط عبدالحسین سپنتا با فیلم فردوسی ، آغاز شده بود ، اما بسیاری از این اقتباسهای موفق ادبی  در سالهای بعد از 1340 انجام می شود  . فیلم های تنگسیر ، گاو ، آرامش در حضور دیگران ، داش آکل از جمله فیلم هایی است که بر مبنای آثار ادبی ساخته شده اند . فیلم شوهر آهو خانم در سال 1347 توسط داود ملاپور ساخته شد. وی  فارغ التحصیل رشته ی سینما از مدرسه ی سینمائی لندن و چهار فیلم در کارنامه سینمایی خود دارد. شوهر آهو خانمِ ملاپور از نظر اقتباس ، به هیچ وجه نمی تواند با فیلمهای موفقی نظیر گاو برابری کند . به طوریکه اگر مخاطب رمان را نخوانده باشد، با دیدن این فیلم  نمی تواند علل و معلولی که در رمان به خوبی مقدمه چینی و توصیف می شود در بیابد.  مثلا نقش همسایه های خانه و یا روند عاشق شدن سید میران در فیلم به خوبی دیده نمی شود. هم چنین پایان رمان که به وضوح تغییر آهو را از یک زنِ منفعل به یک زنِ عامل و ناجی نشان می دهد در فیلم کاملا تصنعی نشان داده می شود.

آخر

 تا قبل از شوهر آهو خانم  نقش زن در ادبیات انفعالی است . اما نقش آهو و حتی هما در این رمان نقشی تاثیر پذیر نیست. آهو هر چند ناآگاهانه تلاش می کند .  دخیل به درخت مقدس می بندد . چند بار به سید میران اعتراض می کند و در نهایت از خانه قهر می کند ، اما با وجود اینکه کتک می خورد از پا نمی نشیند . حتی هما نیز یک زن « کنش گر و فعال » است که می تواند خود را از زندان مردان آزاد کند . این تحول در مقام زن بعدها در رمان سووشون کامل می شود .

 از این نویسنده آثار دیگری نیز منتشر شده است که « شادکامان دره قره سو» و « بافته های رنج» از این زمره هستند. علی محمد افغانی گفته است: نویسنده خواه ناخواه تحت تأثیر اجتماع قرار خواهد گرفت. او هم چنین معتقد است که اگر زندان نمی رفت شاید نویسنده نمی شد.

تمام – مجید رحمانی

 

 

 

 

 

 

 

برچسب‌ها: شوهر آهو خانم, علی محمد افغانی

|+| نوشته شده توسط مجيد رحماني در چهارشنبه سوم دی ۱۳۹۹  |